23 maja Sejm uchwalił ustawę o ochronie sygnalistów. Jej wejście w życie będzie wiązało się z nowymi obowiązkami dla samorządu terytorialnego.

Przyjęcie ustawy o sygnalistach wynikało z konieczności wdrożenia do polskiego porządku prawnego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz. Urz. UE L 305 z 26.11.2019, str. 17, z późn. zm.). Celem nowej regulacji jest ustanowienie mechanizmów ochrony osób, które w związku z wykonywanymi przez siebie obowiązkami służbowymi (świadczoną pracą) natrafiają na naruszenia prawa i ujawniają takie nieprawidłowości. Przepisy ustawy będą stosowane do jednostek sektora prywatnego i sektora publicznego. W praktyce znajdą istotne przełożenie na funkcjonowanie wielu podmiotów działających w sferze samorządu terytorialnego (np. urzędy gmin, samorządowe jednostki organizacyjne – szkoły, przedszkola, zakłady budżetowe, spółki komunalne, instytucje kultury itd.).

 

Cel nowej ustawy

Istota nowej regulacji została wyrażona w art. 11 ustawy o ochronie sygnalistów. Przepis ten przewiduje, że wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań. Samo pojęcie „działań odwetowych” jest szerokie i niedookreślone. W art. 12 ustawy o sygnalistach zawarto jedynie przykładowy katalog działań uznawanych za represje wobec sygnalisty. Katalog ten obejmuje m.in.: odmowę nawiązania stosunku pracy, rozwiązanie stosunku pracy (niezależnie od trybu, w jakim jest dokonywane), przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty, dyskryminację, mobbing itd.

Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, będzie miał prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej ustalone przez prezesa GUS. Ponadto dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego przez sygnalistę nie może być podstawą do pociągnięcia takiej osoby do odpowiedzialności dyscyplinarnej lub do odpowiedzialności sygnalisty za naruszenie praw osób trzecich.

Jednakże opisane wyżej instrumenty prawne znajdą zastosowanie tylko wobec sygnalisty, który podczas swoich działań miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że stanowi informację o naruszeniu prawa.

W ustawie zawarto także przepisy karne, które przewidują, że czyny polegające m.in. na utrudnianiu sygnaliście dokonania zgłoszenia lub podejmowaniu działań odwetowych wobec sygnalisty są penalizowane jako przestępstwa. Za ich popełnienie będzie groziła kara pozbawienia wolności do lat 3.

Kim będzie sygnalista?

Za sygnalistów będą uznawane osoby fizyczne, które pozyskują informację o naruszeniu prawa w związku z wykonywaną przez siebie pracą, a następnie zgłaszają lub ujawniają publicznie taką informację. Ustawodawca przyjmuje w tym zakresie bardzo szeroką definicję „pracy”.

Sygnalistami mogą być m.in.: pracownicy, osoby zatrudnione na umowach cywilnoprawnych, prokurenci, akcjonariusze lub wspólnicy spółek kapitałowych, członkowie organów osób prawnych lub członkowie organów „ułomnych osób prawnych”, stażyści, wolontariusze, praktykanci, funkcjonariusze służb (w tym policjanci i strażacy PSP) oraz inne osoby wskazane w art. 4 ust. 1 ustawy. Ustawodawca przewiduje, że status sygnalisty mogą uzyskać także osoby, które powzięły informację o naruszeniu prawa i ujawniły ją lub dokonały zawiadomienia przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego „pracowniczego” stosunku prawnego. W praktyce samorządowej może to oznaczać, że „sygnalistami” mogą stać się także osoby biorące udział w konkursach na wolne stanowiska urzędnicze.

Tożsamość sygnalisty jest chroniona prawnie. Z przepisów ustawy można wyprowadzić ogólną zasadę nieujawniania danych sygnalisty. Prawodawca dopuszcza również możliwość dokonywania zgłoszeń anonimowo.

W jakich sprawach będzie mógł interweniować sygnalista?

Obszary, w jakich będą mogli interweniować sygnaliści, zostały określone w ustawie. Ustawodawca definiuje „naruszenie prawa” jako działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa. Artykuł 3 ust. 1 ustawy o ochronie sygnalistów przewiduje katalog 18 takich spraw. Obejmuje on sprawy dotyczące m.in.: prawa pracy, korupcji, zamówień publicznych, ochrony środowiska, zdrowia publicznego, ochrony prywatności i danych osobowych, interesów finansowych jednostek samorządu terytorialnego oraz konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela - występujących w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w ustawie. Podmioty ustanawiające procedurę zgłoszeń wewnętrznych mogą określić w niej możliwość zgłaszania informacji o naruszeniach dotyczących obowiązujących w tym podmiocie prawnym regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych obowiązujących w jego strukturze.

Procedury przyjmowania zgłoszeń

Zgłaszanie nieprawidłowości przez sygnalistów będzie odbywać się w ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych lub w ramach procedury zgłoszeń wewnętrznych. Za zgłoszenia zewnętrzne będą uznawane zgłoszenia pochodzące od sygnalistów, którzy nie są zatrudnieni w strukturze podmiotów przyjmujących zgłoszenie, ale przedmiot zgłoszeń dotyczy spraw znajdujących się we właściwości danego podmiotu. Zgłoszenia tego rodzaju będą przyjmowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich oraz podmioty publiczne na podstawie odpowiedniej procedury ustanowionej przez te organy władzy publicznej, zgodnie z art. 33 ustawy. Ponadto na BIP takiego podmiotu trzeba będzie opublikować informacje wskazane w art. 48 ustawy.

Obowiązek ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych będzie spoczywał na podmiotach, na rzecz których według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób. Liczba osób wykonujących pracę na rzecz podmiotu, na potrzeby ustawy o ochronie sygnalistów, będzie ustalana niezależnie od podstawy zatrudnienia. Z obowiązku ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych będą zwolnione gminy liczące mniej niż 10 000 mieszkańców. Szczegółowy zakres procedury zgłoszeń wewnętrznych określony jest w art. 25 ustawy. Konieczne będzie prowadzenie także rejestru zgłoszeń wewnętrznych.

Zaniechanie w postaci nieustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych lub ustanowienie jej niezgodnie z przepisami ustawy będzie dodatkowo penalizowane. Osoba, na której będzie spoczywał taki obowiązek, w samorządowej praktyce będzie to najczęściej kierownik właściwego urzędu, będzie mogła zostać ukarana grzywną za takie zaniechanie.

Półroczne vacatio legis

Obecnie ustawa o ochronie sygnalistów została skierowana do Senatu. Po zakończeniu prac parlamentarnych do jej wejścia w życie konieczne będzie jej podpisanie przez Prezydenta RP. Ustawodawca przewiduje, że nowe przepisy zasadniczo wejdą w życie w ciągu 3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia w dzienniku ustaw. Niektóre przepisy wejdą w życie w terminie późniejszym - w ciągu 6 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy.

Uchwalenie ustawy o ochronie sygnalistów będzie wiązało się z koniecznością podnoszenia świadomości i kompetencji pracowników samorządowych. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej wspiera jednostki samorządu terytorialnego we wdrażaniu nowych rozwiązań, zarówno natury prawnej jak i technicznej. Dlatego zachęcamy do skorzystania z bogatej oferty naszych szkoleń:

Czerwcowe i lipcowe szkolenia otwarte:
18 czerwca 2024 r. Wdrożenie efektywnego i prostego mechanizmu ochrony sygnalistów w sektorze samorządowym

25 lipca 2024 r. Najnowsze zmiany w ustawie o sygnalistach

Czerwcowe szkolenie zamknięte poświęcone ustawie o ochronie sygnalistów:
Wdrożenie efektywnego i prostego mechanizmu ochrony sygnalistów w sektorze samorządowym

Jakub Dorosz-Kruczyński